Habka Wada-tashiga islaamka

Habka Wada-tashiga islaamka

بسم الله الرحمن الرحيم

Magaca ilaahay barakadiisa ayaan ku  bilaabaynaa

Hor-dhac

Macnaha wada-tashiga.

Waajib-nimada wada-tashiga.

Xuja-nimada wada-tashiga.

Muuqaalada wada-tashiga

Laamaha wada-tashiga.

Hor-dhac

Wada-tashigu waxa uu ku dhex leeyahay nolosha ummaddaha iyo bulshooyinka ahmiyad wayn,maamul iyo nidaam kasta oo raba khayr iyo guul, doonayana cadaalad,sinaan, jecelna nabad,xasilooni ,barwaaqo,rabana inuu la dagaalamo dulimiga,dig-taatooriyada ,waxa waajiba wada-tashigu inuu  noqdo calaamadooda iyo dariiqooda,maxaa yeelay wada-tashigu waxa uu muujiyaa xaqiiqada ,waxana uu daboolka ka qaadaa aragti la,aanta ,saxa iyo rayiga toosana waxa uu ku agaasimaa hawl karnimo iyo masuuliyad adkaysa cududa ummadda .

Wada-tashiga ayaa laga helayaa isku-duubnida,is-jacaylka,wada-jirka,isu-nasteexaynta iyo gacma is qabsiga si loo xaliyo dhamaan caqabadaha ,wada-tashiga ayaa dadku ku gaadhayaan waxa ay rabaan oo sharaf iyo guul,kuna liibaanayaan aduun iyo aakhiraba .

Wada-tashiga ayaa lagu dhisaa bulshooyinka gobta ah iyo dawladaha xooga badan,wada-tashiga ayaa lagu hantaa guusha iyo qalbiyada,wada-tashi lagu dhisayo dalka ,lagu horu-marinayo dhulka ayaa lagu helaa raali ahaanshaha rabbi.

Wada-tashigu waa ka ugu mudan astaamaha ummadda islaamka iyo sharciyada rabbi soo dejiyay,waana calaamad lagu yaqaan muuminiinta ilaahay keliyeelay adeecayna fariintiisa, waxana ilaahay sareeye yidhi :

(وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُم يُنْفِقُونَ) [الشورى: 38]

“kuwa  ajiibay rabigood ee oogay salaada arinkooduna wada-tashi dhexdooda ku ahaaday ,wixii aanu ku risiqnayna wax ka biya”Sura 38.

Si loo muujiyo ahmiyada balaadhan uu leeyahay wada-shigu ayaa waxa lakala dhex geliyay salaada iyo sakada, waxana Rabi ku sifeeyay muuminiinta inay yihiin kuwa ajiibay rabigood salaadana oogay sakadana bixiyay man-hajkooduna yahay wade-tashi.

Qormadan waxaan ku ifin doonaa macnaha wada-tashiga islaamka dhexdiisa iyo kala aragti duwaananshaha culimadu isku khilaafeen wada-tashiga waajibnimadiisa, daliilada iyo muuqaalada wada-tashiga si guud iyo si gaaraba.

Macnaha wada-tashiga.

 Maamul siyaasadeed kastaa waxa uu leeyahay naf ku shaqaysa laamihiisa dawladnimo, oo ay ka dhex bidhaanto muuqaalkiisa iyo calaamadihiisu,sidaas oo kele ayuu wada-tashigu ahmiyad ugu dhex leeyahay maamul siyaasadeedka islaamka ,jiritaankiisa iyo jiritaan la,aantiisuna ku xidhan tahay ,sida uu tilmaamayo Sayid qudub “wada-tashigu nolosha muslimiinta waa mid ka xeel dheer hab-maamulka siyaasadeed ee dawlada oo keliya ,wada-tashigu waa summada bulshada dhamaanteed ,waana laf-dhabrtda arinka bulshada,waxana wada-tashigu u xuub siibanayaa dhinaca dawlada si nolosha dhamaanteed uu u wada gaadho” .

Wada-tashigu waa daliil makka lagusoo dejiyay ka hor intii aan la dhisin dawlada islaamka ,waxana uu ahaa calaamada bulshada islaamku ku gorfayso dhamaan xaaladeheeda,waxana uu shaqo galay iyadaan macnaha dawladnimo la bilaabin,wada-tashigu waa astaanta nolosha islaamiga ah iyo summadda gaarka ay u leedahay bulshada loo doortay dadka inay goomiso, waana astaanta ugu mudan hogaaminta.

wada-tashigu macnaha uu leeyahay marka lagu tiriyo dhinaca siyaasada waxa uu noqonayaa “talo-wadaag” eraybixinta culimada fiqiga siyaasada islaamka qeexaana waxay ku macneeyeen “tix-gelin la siiyo aragtida ummadda ama cida ka wakiilka ah ,laguna tix geliyo aragtida xidhiidhka la leh arimaha guud ee bulshada iyadoo looga dan leeyahay bulshada in lala go,aan qaato iyo sidoo kale  ka dareen qaadasho waajibnimada aragtida guud ee ka timaada bulshada” ,wada-tashigana daliiladiisa quraanka waxa ka mida laba aayadood oo ku jira kitaabka ilaahay .

Aayada koobaad ilaahay sareeye waxa uu ku yidhi :

(وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ  ( [الشورى: 38]

“kuwa  ajiibay rabigood ee oogay salaada arinkooduna wada-tashi dhexdooda ku ahaaday ”Sura 38.

Aayada labaadna ilaahay sareeye waxa  uu ku  yidhi :

{وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ} (آل عمران: 159).

“hadii aad ahaan lahayd mid qalbi adag waxay ka yaaci lahaayeen hareerahaaga ,iska cafi,ilaahayna danbi dhaaf u waydii ,talo-wadaagna kala samee arimaha “ cimraan 159.

Labada aayadood waxay ka waramayaan wada-tashigu inuu yahay sifo ay leeyihiin muuminiintu sida ay tilmaamtay aayada ku jirta Shuura,iyo wada-tashigu inuu waajib ku yahay hogaanka muslimiinta sida ay ka warantay aayada labaad.

Rasuulkuna s.c.w waxa uu dhaqan geliyay wada-tashiga sida abuu hurayra tilmaamay inaanu jirin qof uga tala-wadaag badnaa rasuulka s.c.w asxaabtiisa .

Hadii uu yahay wada-tashigu mid waajiba tala wadaag in laga sameeyo arimaha gaarka ah iyo aramaha guudba,casharkeenanu waxa uu ka mid yahay dhuuxa fiqiga dawlada islaamka ,ujeedada wada-tashiga laga leeyahayna waxay tahay muujinta awooda ummmadda iyo waajibnimada in loo bandhigo arimaha la xidhiidha aduunyadeeda ee u baahan rayiga ,wada-tashigu xidhiidh lama laha masalooyinka wax-yigu goonida la ‘yahay sida uu ku tilmaamay tafsiirkiisa ibunu Jariir dabari ,iyo abuu bakar al carabi kitaabkiisa (axkaam al quraan )iyo culimada kale waana arinta aanu doorbidayno.

Waxa dhaba inay jiraan aragtiyo ay qabaan qayb culimada ka midi sida tafsiirkiisa uu ku sheegay Aluusi iyo abii bakar al jasaas sida uu ku xusay kitaabkiisa (axkaam al quraan) oo ka dhigaya wada-tashiga mid lagu gorfayn karo arimaha xidhiidhka la leh aduunka iyo arimaha la leh diintaba ee aanu waxyi ka hadal iyagoo daliishanaya rasuulku s.c.w inuu muslimiinta kala tashaday maxaabiistii Badar,waxayna ahayd arin diiniya.

Aragtida aan qabaa waxay tahay wada-tashigu inuu yahay Mab’dda islaamiya oo ay kala duwanaatay dhaqan gelintiisu ,lamana koobi karo muuqaaladiisa aduunyada uu ku yeeshay iyo xaaladahaba ,waxana wada-shigaasi ku kooban yahay arimaha dunida oo diintu kuma jirto ,macne loo daliishadaana ma jiro maxaabiistii rasuulku tala-wadaaga ka sameeyay, maxaa yeelay waxay ahad arin aduunyo oo looga jeeday in loogu gargaaro diinta .

Waajib-nimada wada-tashiga.

Aragtida Fiqiga islaamka ee ku aadan wada-tashigu waxay u kala baxday laba aragtiyood :

1.Aragti waajib ka dhigtay wada-tashiga

2.Aragti Sunne ka dhigtay wada-tashiga .

Kala aragti dunaashahaasi waa khilaaf hore oo culimada islaamka dhex maray ,culimada qabta waajib inuu yahay wada-tashigu waxa ka mida Dabari,Jasaas,Raasi,waxana ku taageeray culimadii ka danbaysay ,waxana kamida ibnu tayimiya iyo ardaygiisii ibnu qayim,Maxamed cabdo oo qarniyadii dhawaa ahaa iyo ardaydiisii oo taageertay waajibnimada wada-tashiga.

 Waxay culimadaasi tilmaameen quraanku inuu cadeeyay waajibnimada wada-tashiga hadalka ilaahay sareeye ku yidhi (وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ) “ nebi maxamedaw kala tasho asxaabta arimaha “ waxana ku cad aayada shuura ku jirta waajibnimada wada-tashiga, maxaa yeelay waxa la dhex geliyay salaada iyo sakada oo labaduba waajiba ,booska la dhigay oo ah salaada gadaasheeda iyo sakada horaanteedu waa daliilka ugu wayn ee muujinaya waajibnimada wada-tashiga,quraankuna waxa uu dhegeheena maqalkooda ku celcelinayaa qaybo ka mida waajibaadka aan rumaysanahay waana sida uu tilmaamay Dr Mahdi fadlala marka uu yidhi “hadii ay tahay salaadu cibaado faral ah ,sakaduna tahay maal farala bixinteedu ,wada-tashiguna waa faral siyaasiya,warka aayaduna waxa uu tilmaamayaa waajibnimo waana sida ay qaateen culima badan oo casrigan ahi sida Maxamed shaltuut ,Cabdi wahaab khallaaf, Sayid qudub iyo kuwa la midka ah .

Tirada ugu badan ee culimada tafsiirku waxay tilmaaneen hadalkan ilaahay sareeye (وَأَمْرُهُمْ شُورَى بينهم)  “muslimiinta arinkoodu waa tala wadaag” ee loo daliishado waajibnimada wada-tashiga inay kusoo degtay Ansaar kadib markii shirarkoodu ku batay aqalka Abii ayuub al ansaari iyagoo arin kasta ka suubinayay wada-tashi ,ilaahayna sareeye wuu ku amaanay, arinta amaantuna ma tilmaamto waajib.

Culimada uusuulku waxay tilmaameen laf-dhabarta hadalku inuu yahay qadiyada guud ee uu ka waramayo ee aanu ahayn  sababta gaarka ah ee keentay ,aayaduna Ansaar iyo muslimiintaba waxay ula wada hadlaysaa si siman.

Aragtida aan qabaa waxay tahay dhamaan muuqaalada ay soo gudbiyeen culimada tidhi wada-tashigu waa sunne inaanay u jilib dhigi karin muuqaalada ku jira cilmiga uusuulka iyo fiqiga ee tilmaamaya waajibnimada wada-tashiga ,xataa ibnu xasam waxa uu ka mid yahay culimada ku dooday aayadu inay tilmaamtay aragti sunne ah oo aan waajib ahayn,waxayna daliishadeen kuwa dooda ku saleeya caqligu iyagoo u jawaab celinaya culimada tidhi waa waajib wada-tashigu ,  ka warama dadka oo dhan miyaa lala tashanayaa ,hadii aad tidhaahaan haa ,waa arin aan suurta gelayn, hadii aad tidhaahaan qayb ayaa lala tashanayaana qaybtaasi intay ka noqonaysaa ummadda ??

Hadalka ibnu xasam waxa uu ku saabsan yahay sharciga iyo diinta ,wada-tashiguna waxa uu ku koobnaanayaa arimaha aduunyo oo diintu masoo gelayso,diintu  dhamaanteed waa waxyi ,waana sida uu qabo ibnu xasam marka uu leeyahay “sida sugani waxay tahay ilaahay saxaabada waligood talo kama siin waxa la xaalalaynayo iyo waxa la xarimayo ,sida suganina waxay tahay ilaahay ma amrin talo wadaag in laga yeesho arimaha diinta,sida sugani waxay tahay arinta ilaahay amaray talo-wadaag in laga yeeshaa inay tahay arimaha loo baneeyay inay u fulin karaan sida ay doonaan”ka fiiri (al axkaam fii usuul al axkaam 6/30).

Aragtida aanu door bidnay waxay tahay wada-tashigu inuu koobsanayo arimaha guud ama gaar-ahaaneed ee aduunyada,meesha wada-tashiga loo adeegsanayaana tahay maamulka ummadda, wixii aanu daliil tilmaamin,wada-tashi la’aana siyaasada toosani ma suurta gelayso,waana sida uu tilmaamay Sayid qudub  “wada-tashigu waa waxa uu muuminka iyo muslinka ula mid yahay sida salaada,sidaanay suurta gal u ahayn muslimku inuu salaada ka tago ayaanay suurtagal  u ahayn inuu ka tago wada-tashiga ,gaar ahaam arimaha guud ee bulshada” ka fiiri (al shuuraa dabeecatul xaakimiya fil islaam ,dr mahdi fadlalah 105).

Lamana odhan karo wada-tashigu waxa uu ku koobnaa nebiga s.c.w sababahan jira awgood :

1.wada-tashigu kuma gaar aha arimaha diinta si waxyigu ula gaar noqdo ,kumana koobnaanayo xiligii waxyga.

2.hadii xitaa la yidhaa wada-tashigu waxa uu ku jahaysnaa rasuulka ilaahay ,sida ay tilmaameen culimada uusuulku waxay tahay hadalka rasuulka ku jahaysan ee uu wahaliyo sharci waa hadal ku wajahan ummadda oo dhan .

3.hadii aan dhahno rasuulka s.c.w oo rayigiisa waxyigu saxayay ayaa wada-tashigu waajib ku ahaa ,waxa isaga ugasii baahi badan dhaqan gelinta wada-tashiga muslimiinta .

Xuja-nimada wada-tashiga.

Waxaan tilmaamnay aragtida aan qaadanay inay tahay waajib-nimada dhaqan gelinta  wada-tashiga ,waxase is waydiin mudan ma waajibaa dhaqan gelinta go’aanka kasoo baxa marka la wada –tashado iyadoo la fiirinayo waajibnimada wada-tashiga .

Waxay u jan-jeedhaan inta badan ee culimada tafsiirku inaan wada-tashiga go’aanka kasoo baxa dhaqan gelintiisu waajib ku ahayn hogaamiyaha, waxayna daliishadeen hadalka ilaahay sareeye yidhi .

{فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إن اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ} (آل عمران: الآية 159).

“nebi maxamdaw marka aad go’aan gaadho ilaahay talo saaro ,ilaahay waxa uu jecel yahay kuwa isaga talo saartee”

Iyaadoo laga jawaabayo hadalkaa hore iyo daliilkiisa ,waxa la tilmaamay ilaahay inaanu aayada ku cadayn go’aanka isaga loo tala saaranayaa ma go’aan ka dhashay wada-tashibaa misa waa go’aan qofku kelidii qaatay?,si kale hadii hadalka loo dhigo rayiga aayadu tilmaamtay ma rayi rasuulku go’aanasaday wada-tashi kadibaa mise waa rayigii rasuulka oo keliya?qofka dhaha waa rayigii rasuulka oo keliya oo ka duwan kii talo-wadaag lagu suubiyay waxa uu quraanka ka yidhi xukun isagu leeyahy oo ku dhisan cilmi daro,waxaanu aayada ku macneeyay macane aanay qaadan karin.

Arinta halkan ku sugani waxay tahay aayadu labada aragtiba way qaadan kartaa, daliilkuna hadii uu qaadan karo laba aragtiyood waxa buraya in loo daliishado hal aragti sida culimada uusuulku tilmaameen.

Aragtidaydu waxay tahay amarka lays faray talo saarashada ilaahay xidhiidh inaanay la lahayn wada-tashiga iyo waajibnimadiisa ,maxaa yeelay talasaarashada ilaahay waxay ka dhigantay socodsiinta talada ,marka la eego sababaha muuqda waxa uu ku leeyahay Callaa’a diin  al baqdaadi tafsiirka kitaabka al khaasin “ marka aad go’aansato waxa kasoo baxa wada-tashiga ilaahay talo saaro oo u kaalmayso arimahaaga dhamaantood kuna kalsoonaw isaga cid aan isaga ahayna haysku halayn,isagaa ah ka ugu mudan cid wax caawisa oo ilaalisa oo toosisa ,ujeedaduna waxay tahay qofku inaanu  ku halayn cidaan ilaahay ahayn dhamaan arimihiisa ,wada-shiguna ma diidayo talo saaradka ilaahay ,ilaahayna waxa uu jecelyahay kuwa tala saarta isaga .ka fiiri (tafsiir al khaasin 1/312).

 Mab’dda’a wada-tashigu waxa uu ku xujaynayaa dadku inay ixtiraamaan iyagoo ka hor marinaya rayiga ay taageeraan tirada badani rayiga ay taageereen tirada yari, waana sida uu ku dhisan yahay nidaamka xukunka islaamku,qaacidooyinka cilmiga uusuulkuna waxa ka mida “marka daliilka la waayo talada dadka waxa hogaaminaysa aragtida tirada badani taageerto”waxakale oo ka mida “talada loo bato ayaa xujo ah” imaam al qaasaali waxa uu yidhi “tiradu waxay ka mid tahay dariiqyada wax lagu laka door bido”.

Wada-tashiga marka la sameeyo waxa khasaba in loo hogaansamo natiijada uu ku dhamaado wada-tashigaasi ,arintaa wixii ka duwanina waxay ka dhigaysaa mab’dda’aa islaamiga ah midaan jirin,waa suurta gal inaynu u cudur daaro fiqigii hore laab-laabkiisa ,maxaa yeelay wakhtigaa hogaamiyayaashu waxay gaadheen darajada ijti-haadka ,arinka ay ijti-haad ay ka sameeyaana waxa uu ahaa waajib xaqa oo ay garteen ,maanta ma jiraan hogaamiyayaal gaadhay darajada ijti-haadku ,takhasusaadkuna waa kala jaad-jaad ,wada-tashigu waa gole waajib ay tahay aragtidiisu ee maaha laan talo bixisa uun.

Waxa uu ku yidhi caalimka Cabdi wahaab khallaaf kitaabkiisa ‘Al siyaasa al sharciya’ culimada waxa ka mida kuwo ilaahay ha saamaxee yidhi “amarka lays faray wada-tashigu waa sunne ee maaha waajib, waxa kale oo ka mida kuwo yidhi wada-tashigu waa waajib, hasa ahaatee waajib kuma aha qofka talo-wadaag sameeya talada cida uu la tashaday ,macnahaas iyagoo raacaya ayay qabo badan oo ka mida hogaamiyayaashu dumiyeen wada-tashigii ,waxayna  u adeegsadeen awoodoodii bilaa dabarka ahayd sida ay rabeen”.

Aragtidaydu waxay tahay awooda iyo talada ay bixiyaan dadka ehelka u ah talo-bixintu inay ku salaysantahay xogogaalka ay u yihiin ahmiyada balaadhan ee ay leedahay talo-bixinta  ilaahay faray iyo wakiilka uu uga dhigay ummadda,waana sida uu leeyahay daaciga wayn ee islaamiga ah sheekh Maxamed al qaasaali ilaahay haw naxariistee “amarka lays faray  wada-tashigu maaha ciyaarta caruurta oo kale ,sida dadka intaad talo wadaag la samayso aanad u qaadan taladooda ee taada gaarka ah aad isaga wadato .”

Wada-tashiga la suubiyo iyadoon waajib laga dhigin fulinta midhaha kasoo baxa wax qiimo ah malaha ,waana muuqaal kamida muuqaalada ciyaarta,wada-tashiga aan dhamayska tirayni waa wada-tashi foojariya oo aan loo baahnayn.

Arintan oo dhan waxaan kusoo koobayaa kelmad soo ururisay oo  uu ku dhawaaqay imaam Maxamed Cabdo waxana uu yidhi isagoo ka hadlaya macnaha wada-tashiga “ muxuu ilaahay noo amray hadaanay raacayn hogaamiyayaashu dhaqanna gelinayn wada-tashiga “

Muuqaalada wada-tashiga

Wakhtigii nibiga iyo tijaabooyinka xiligii saxaabadu ma tilmaamayaan hab wada-tashi  iyo dariiq keliya oo tilmaamaya waji keliya oo loo gudan karo wada-tashi ,sidaa arintu marka ay tahay waxa qaabaynaya sida ugu quruxda badan ee wada-tashigu yeelanayo khibrada dadka si loo gaadho wada-tashiga islaamku tilmaamay ee ka turjumaya maslaxada taagan ee lagu gorfaynayo wada-tashigaas,dadka wada-tashiga looga baahan yahayna waxay u kala mudan yihiin sida ay u kala aqoon badan yihiin ,waana shardi uu leeyahay wada-tashigu,aqoonta looga baahanyahay dadka wada-tashiga suubinayaana kuma koobna cilmiga diinta oo keliya ee waxa soo gelaya dhamaan culuumta lagu fahmi karo qadiyada laga suubinayo wada-tashiga ,waxana soo gelaya madasha wada-tashiga culimada kala duwan ee baratay laamaha kala duwan ee aqoonta diin iyo maaddiba ee wada-tashigu u baahan yahay ,taj-rubada iyo khibrada dadka lihina aad ayay usii muhiim yihiin marka lagu daro shahaadooyinka iyo darajoonka ay bixiyaan jaamacadaha iyo goobaha aqoontu,waxa suurta gala khibradu iyo tajrubadu inay ka run sheeg iyo faaiido badanyihiin waraaqaha ay ku saxeexan yihiin goobaha cilmigu ,muhimadu waa in si masuuliyadi ku jirto loo dooro xubnaha samaynaya wada-tashiga ,waana isku mid hadii lasoo xulo iyo hadii lasoo doorto,taj-rubadii ugu horaysay ee islaamku ku dhisay  madasha wada-tashigana ku dayashadeedu waa cashar iyo aqoon ee maaha waajib ,maxaa yeelay duruufaha ayaa sidaa  dhigayay lagumana waajibin karo hogaamiyayaasha.

Waxa uu leeyahay abuu al aclaa al maw’duudi “islaamku waxa uu ka hana qaaday makka isagoo ah dhaq-dhaqaaq la  mida dhaq-dhaqaaqyada kale ,kuwa aqbalay fariinta islaamku iyagaa  ka mudnaa dadka kale inay u noqdaan rasuulka caawiyeyaal iyo rag la wadaaga talada,markii ay bateen dadka ku biiray  dhaq-dhaqaaqa islaamka ee dagaalkii lagula jiray dadka kasoo hor-jeedaana adkaaday waxa ka dhex curtay muslimiinta rag ka fiican muslimiinta oo dhan marka la fiiriyo hawl-karnimadoodii,naf-huristoodii iyo aragti-dheeraantoodii, ragaasna wada-tashiga markii lala samaynayay laguma dooran doorsho cod loo qaaday ee waxa lagu doortay dhibta iyo imtixaanada ay mareen ,kadib rasuulku s.c.w  waxa uu u hijirooday makka isagoo tegay madiina ,reer madiinana waxa ka mid ahayd koox lahayd awood ay tolkood kaga dhex wadaan fidinta dacwada islaamka,arintaasina waxay rasuulka s.c.w u suurta gelisay iyo cidii la socotay ee muhaajiriinta ahayd inay madiina degaan oo dhaq-dhaqaaqa islaamku yeesho qaab maamul siyaasiya kidbna waxay noqotay dawlad,waxana muj-tamacii madiina kasoo dhex baxay laba nooc oo dadka ka mida ,qayb xariifiin ku noqotay arimaha siyaasada iyo ciidanka oo dadka ugu baaqda diinta iyo qayb ku caan baxday aqoonta quraanka iyo fahamka diinta “

Qadiyadu waxay tahay dadka usoo baxaya madasha talo-bixinta waxa koobaad ee lagu xulanayaa inay tahay aqoon iyo takhasuska ay leeyihiin ee maaha sanduuq iyo cod ,habka wada-tashiga waxa xukumaya duruufta xaalada taagan iyo maslaxada ummadda .

Laamaha wada-tashiga.

Wada-tashigu sida uu u khuseeyo arimaha gaarka ah ayuu sidoo kale u khuseeyaa arimaha guud,wada-tashigu isagoo kamida mab’da’yada siysaasada islaamiga ahi ugu qotonto hagaajinta arimaha guud ayay arimaha gaarka ah ee xidhiidhka la leh arimahaa guudna u hagaajisaa ,sharciga islaamkuna waxa uu leeyahay dhamaan laamaha qaanuunka iyo aragtiyo bulshood oo nidaamiya xaaladaha dadka,waxana laga helayaa xalka dhamaan qadiyadaha khilaafka ka dhex abuura hogaanka iyo shacabka .

Aragtidii cumar suubiyay raali ilaahay haka noqdee waxa ku sugan muuqaal taabanaya nolosha guud xiliga nabada iyo xiliga dagaalkaba,kadib markii uu furtay ciraaq waxay askartii dalbadeen in loogu qaybiyo qaniimada si waafaqsan siday hore ugu qaybsan jireen,waxana arintaa talo wadaag ka suubiyay hogaamiyihii ciidanka oo ahaa Sacad binu abii waqaas ilaahay raali haka noqdee isagoo talada waydiiyay hogaankii guud oo ahaa khaliifadii muslimiinta Cumar binu khadaab ilaahay raali haka noqdee talo ahaan wuxuu kusoo jeediyay cumar inaan la qaybin karin dhulka banaan,waxana arintaa xog dhinaca dhaqaalaha oo ku haboon inaan soo gudbino soo bandhigay qaadigii waynaa ee abii yusuf isagoo kusoo ban-dhigay kitaabkiisa (al-kharaaj).

Waxa uu yidhi cumar ilaahay raali haka ahaadee isagoo ka jawaabayaa dalab uga yimi qayb saxaabada ka mida oo dalbaday in loo qaybiyo qaniimada “ hadii aan qaybiyo dhulka ciraaq iyo adoomadiisa ,dhulka shaam iyo  adoomadiisa ,maxaa lagu ilaalinayaa baylahda muslimiinta ,maxayse quudanayaan caruurta iyo dumarka laga dhintay ee ku dhaqan ciraaq iyo shaam iyo wadamada la midka ahi ?

Aragtida cumar ee dhulka la furtay ku aadan waxa uu cumar kala kulmay hadal badan oo kasoo hor jeeda waxaana saxaabadi ku dhaheen “ma waxaad noo diidaysaa qaniimo ilaahay noogu xalaaleeyay seefahayaga adigoo u kaydinaya dad aan dagaalka ka qayb qaadan iyo caruurtooda iyo caruurtoodu caruurtay dhali doonto oo aan hada joogin  ?

Cumarna  ilaahay raali haka noqdee jawaabtiisa muu dhaafinayn odhaah-da ah “kaasi waa rayigayga “.

Waxay ku dhaheen saxaabadu waxaad samaysaa talo-wadaag,waxana cumar talo wadaag la sameeyay muhaajiriintii hore wayna is khilaafeen dhexdooda,cabdiraxman binu cawf ilaahay raali haka noqdee rayigiisu waxa uu ahaa ciidanka qaniimadooda in loo qaybiyo , cusmaan iyo cali iyo dalxa iyo ibnu cumarna waxay la aragti noqdeen cumar.

Waxa cumar dalbaday toban ka mida Ansaar ,shan reer Aws ah iyo shan reer Khasraj ah ,waxana ay ahaayeen qolo walba ragii ugu miisaanka cuslaa ee ugu sharafta badnaa,markii ay isku yimaadeen cumar waxa uu amaanay ilaahay kadibna waxa uu yidhi “ idinkuma dhib gelinayo inaad ila wadaagtaan amaanada masuuliyada aad korka iga saarteen ee arimhiina ahaaday mooyee,waxaan la mid ahay qof idinka mida ,idinkuna waxaad goob joog u tihiin maanta qirista xaqa,dadka cidii  ikhilaaftayna waa I khilaaftay cidii I waafaqdayna waa i waafaqday,mana rabo naftaydu waxay jeceshay  inaad raacdaan,waxa agtiina ah kitaab ilaahay xagiisa idiinka sugnaaday oo ku hadlaya xaq,ilaahay ayaan ku dhaartay ee hadaan ahay mid ku dhawaaqay arin ma ula jeedo ilaa xaq mooyee.

Waxay  ku yidhaah-deen amiirkii muuminiintaw hadal aanu ku dhegaysanee,waxana uu yidhi waad maqasheen dadka sheegay inaan dulmiyayo xaqooda ,ilaahay ayaan ka magan galay inaan dulmi suubiyo ,hadii aan ka dulmiyay shay ay leeyihiin oo aan siiyo dad kale waan guuldaraystay ,waxaan arkay inaanay hadhin maal la furto dhulka kisra kadib ,ilaahayna waxa uu qaniimo inagu siiyay maalkoodii iyo dhulkoodii iyo adoomahoodii ,waxaan u qaybiyay qaniimadii dadkii xaqa u lahaa,waxaan ka saaray shan- meeloodaw meel ahaan waxanan ku jeediyay dhinicii ku haboonaa laakiin waxa aan is tusay dhulka iyo adoomaha muslimiinta inaan u kaydiyo, korkoodana aan yeelo cashuur iyo jisyadii, si muslimiinta ay ugu noqoto qaniimo,  kuwa dagaalamaya iyo caruurta iyo kuwa dhalan doonaba ,saw ma ogidin gol-daloolooyinka muslimiintu inay u baahan yihiin rag buuxiya ,saw ma ogidin magaalooyinka waawayn sida shaam,jasiira ,kuufa ,basra ,masar inay ciidankoodu u baahan yihiin kharash, xagee dhaqaale looga doonayaa hawlahaa hadii la qaybiyo dhulalka iyo adoomaha la qabsaday xiliga cumar,waxayna ku jawaabeen talada saxda ahi waa taladaada ,rayi fiican iyo talo toosan ayaad ka dhawaajisay,hadaan lagu biilin rag ilaaliya meelahaa baylahada ah iyo magaalooyinkaa waawayn saw gaaladu dib ugusoo laaban maayaan dhulkooda”

Khilaafka  dhex mara hogaanka iyo ciidankiisa waxa xal lagaga gaadhayaa wada-tashi ay ku gorfeeyaan dadka talo yaqaanka ahi madal la wada ixtiraamo laguna soo ban dhigo aragtiyaha laysku mari waayay ,khilaafkuna aadaab ayuu leeyahay,khilaafku waxa uu dhex maray hogaan meel dheer wax ka eegaya iyo ciidan ku dhegan waxa hortooda yaallaa xaqoodii inuu yahay  ,cumar waxa uu rabay qaniimadu inay noqoto miisaaniyada dadka oo dhan ,jiilka markaa joogay iyo kuwa iman doonaba ,waxa uu soo jeediyay sanduuq ka ilaalilaya jiilasha iman doona baahi ,oo ka ilaaliya magaalooyinka waawayn burbur dhaqaale,kaas weeyi wada-tashiga islaamku,shaqo weeyi ee maaha awood sheegasho,waa arin dadka qaar xaq u leeyihiin ee maaha codayn ,waa dhaqan gelin waxa islaamku waajibiyay inta  aan la sheegin natiijo kasoo baxday san-duuqyada .

Kutubta lagasii korodhsan karo mawduucan

Al shuuraa al islaamiya wa dimuquraadiya al qarbiya ,dr maxamed camaara.

Mawsuucatu siyaasiya ,al mu’asasatu al carabiya li diraasaad wa nashri –bayruud.

Al shuuraa wa dimuquraadiya,dr yusuf al qardaawi.

Taxanaha joornaalka as-har.

Al nadariyaat a siyaasiya al islaamiya ,dr diyaa’a diin al riis.

Nidaam al xukmi fil islaam ,dr maxamed yusuf muuse .

A siyaasa al sharciya ,dr yusuf al qardaaawi.

Fiqul khilaafafi wa tadawurihaa ,dr cabdirisaaq san-huuri .

Al shuuraa bayna turaasinaa wa bayna mufakirii al casri al xadiis ,dr ismaaciil maxamed ciisaa shaahiin.

 

Prof.Dr. Maxamed kamaal diin imaam.

Baraha kuliyada qaanuunka ee jaamacada iskandariya